متمم وانواع آن در دستور زبان
متمم در لغت یعنی تمام کننده ی چیزی و در دستور زبان فارسی یعنی تمام کننده ی معنی کلمه ای نظیر فعل ، صفت ، و....برای تفهیم بهتر متمم به دانش آموز می توان آن را به سه دسته تقسیم کرد :
1- متمم فعل ( متمم اجباری ) 2- متمم قیدی ( متمم اختیاری )3-متمم برای یکی از اجزای جمله به غیر از فعل
2-متمم فعل :
برخی افعال با وجود داشتن نهاد و احیاناً مفعول و مسند معنی کامل ندارند و نقطه ی ابهامی یا بهتر بگوییم علامت سوالی در ذهن باقی می ماند . اگر جواب سوال مطرح شده در ذهن با حرف اضافه همراه باشد ، همان متممی است که باید در جمله لحاظ شود تا معنی فعل کامل گردد .
این گونه متمم ها ، به دلیل این که تمام کننده ی معنی فعل هستند متمم فعل نامیده می شوند ، به همین دلیل در شمارش اجزای جمله بایدبه حساب بیایند ، بنا بر این متمم اجباری نامیده می شوند . به عبارت کوتاه تر :
متمم فعل : قابل حذف شدن نیست و در شمارش اجزای اصلی محسوب می شود .
3- متمم قیدی:
گاهی در جمله قید به صورت حرف اضافه و متمم ظاهر می شود . به این نوع متمم ، متمم قیدی می گویند. متمم های قیدی در مفهوم اصلی جمله تاثیری ندارند ونحوه ی تشخیص آن ها ، حذف کردنشان از جمله است ،به همین دلیل به متمّم اختیاری معروفند .متمم قیدی قابل حذف شدن است و در شمارش اجزای اصلی محسوب نمی شود .
4- متمم برای یکی از کلمات جمله به غیر از فعل:
این نوع متمم با تجزیه ی کلمه در ارتباط است از این رو به انواع زیر تقسیم می شود
الف ) متمم اسم : وقتی که متمم برای یکی از نقش های نهاد ، مفعول ، مسند ، مضاف الیه و متمم بیاید
ب ) متمم صفت ) وقتی که متمم برای صفت بیاید .
ج ) متمم قید : زمانی که متمم برای نقش قید آورده شود .
د ) متمم شبه جمله : وقتی که متمم تمام کننده ی معنی شبه جمله باشد . اغلب شبه جمله نیاز به متمم دارند ؛
نظیر : احسنت بر علی ! حیف از این همه زحمت ! وای بر شما ! یا در جملات زیر کلمه ی « توجه » اسم است
که در نقش های متعدد آمده و در تمام نقش ها احتیاج به متمم دارد :
- توجه به این مطلب پسندیده است .
- به این مطلب توجه نمایید .
- با توجه به این مطلب می توان نتیجه گرفت ...
- نظر استادان دانشگاه ، توجه به این مطلب است .
با اندک تاملی می توان دریافت که هیچ یک از این افعال نیاز به متمم ندارند ،
از سوی دیگر نمی توان گروه متممی « به این مطلب » را حذف کرد ، زیرا معنی جمله ناقص می شود ، پس :
متمم نوع سوم : نه قابل حذف شدن است و نه جزء اجزای اصلی به حساب می آید .
یاد آوری
1- صفات تفضیلی : در هر نقشی که باشند نیاز به متمم دارند مگر این که متمم آن ها به خاطر وضوح بسیار حذف شده باشد .
- بیشه ای انبوه تر از این نمی توان یافت .
- حسنک می گوید : بزرگ تر از حسین علی نیستم .
- باید شایسته تر از این اندیشید .
- بهتر است که ابتدا بیندیشیم ، سپس سخن بگوییم .
2- برخی از اسم های مبهم از قبیل : بسیاری ، برخی ، بعضی و گروهی از اسم های جمع مثل عدّه ، دسته ، گروه نیز به متمم نیاز دارند .
نکاتی در تشخیص انواع متمم :
1- وقتی در جمله متمم داریم باید ابتدا حرف اضافه و متمم را حذف کنیم .اگر در معنی اصلی جمله خللی وارد نشد ، متمم ، اختیاری است .
2- در غیر این صورت یا متعلق به فعل است یا یکی دیگر از کلمات جمله . می توان حرف اضافه را به فعل و پس از آن به تک تک
3- کلمات جمله اضافه کرد و با ایجاد رابطه ی معنی داری ، نوع متمم را تشخیص داد.
- در انگلستان هدف از آموزش پیش دبستانی آشنایی کودکان با محیط مدرسه و تمرین دوری از خانواده و منزل است .
- در انگلستان ------- متمم قیدی
با حذف متمم ها جمله به این صورت در می آید :
- هدف ، آشنایی کودکان و تمرین دوری است .
واضح است که چنین جمله ای معنای تمام و دقیق ندارد و این سوالات را در پی خواهد داشت : هدف از چه چیزی ؟ آشنایی با چه چیز ؟ دوری از چه چیز ؟
از سوی ذیگر می توان گفت : هدف از ، آشنایی با و دوری از . بنابراین هر سه کلمه متمم اسم می گیرند .یا مثلاً :
- او از ترس افترا و حسد به خدا پناه برد .
- او به خدا پناه برد .
جمله ای است با معنی کامل و در واقع متمّم حذف شده ، مفهوم قید علت دارد .و یا جمله ی او « پناه برد » معنی کامل ندارد .
در این صورت با توجه به این که « پناه » نقش مفعول دارد ، می توانیم بگوییم : « او به خدا ، پناه به خدا ، برد به خدا ،
از میان این عبارات پناه به خدا » دارای معنی است . پس « پناه » اسم گرفته است .
4- در تشخیص متمم باید به ساده و مرکب بودن فعل نیز توجه کرد .
- او به قبولی اش افتخار می کند .
می توان گفت : « افتخار کردن به » و نتیجه گرفت که متمم ، اجباری است اما باید دانست که « افتخار » مفعول است و « می کند »
فعل ساده .پس « افتخار به قبولی اش » درست است .
5- برای دریافت بیشتر متمم باید مبحث قید و مفاهیم قیود را دقیقاً شناخت
6- زیرا متمم های قیدی مفاهیمی از قبیل زمان ، مکان ، کیفیت و ...دارند .-
- از فرط هیجان لکّه می دویدم . ( قید علت )
- - جامی در خرجرد جام تولد یافت . ( قید مکان )
7- هر فعل یک یا دو حرف اضافه ی اختصاصی دارد .ممکن است فعل در نظام معنایی زبان ، مفاهیم متعددی بگیرد .
آموختن ( یاد دادن ) -----به ؛
آموختن ( یاد گرفتن ) ----- از ؛
اندیشیدن ( فکر کردن ) ------ به ؛اندیشیدن ( ترسیدن) ---- از ؛
حروف اضافه ی اختصاصی عبارتند از : « به ، با ، از ، بر ، در » .کاربرد حروف « بر و در» محدود است و انگشت شمار .
« گنجیدن در ، شوریدن بر ، تاختن بر »اما حروف « به ، با ، از » برای افعال متعددی به کار می روند .
5- وقتی فعلی حرف اضافه ی اختصاصی داشته باشد ، فقط با همان حرف اضافه معنی کامل می یابد ؛ یعنی نمی توانیم حروف اضافه ی دیگری را جای گزین آن کنیم .
- او به مادرش می نازد .( معنی کامل است )
- او با مادرش می نازد ( معنی کامل نیست ، به چه می نازد ؟ )
6- فعل هایی که متمم اجباری می گیرند ، وقتی به صورت مصدر یا اسم در جمله حضور یابند ؛ متمم نوع سوم را خواهند گرفت ،
مگر این که متمم این کلمات به صورت مضاف الیه در جمله حضور یافته باشند .
- به آینده می اندیشم ( متمم اجباری )
- اندیشیدن به آینده زبیاست .( متمم اسم )
- اندیشه به آینده زیباست . ( متمم اسم )
- انذیشه ی آینده را دارم .( متمم به صورت مضاف الیه آمده ، ومضاف الیه است )
- او ازتاریکی می ترسد ( متمم اجباری )
- ترس از گناه روح را متعالی می سازد . (متمم اسم )
- ترسیدن از گناه روح را متعالی می سازد ( متمم اسم )
7- افعال ربطی ( است ، بود، شد ، گشت ، ... )متمم اجباری نمی گیرند ، مگر زمانی که مسند نداشته باشند در این صورت متمم ، کار مسند را انجام می دهد .
- او جنوبی است ( سه جزیی مسندی )
- او از اهالی جنوب است . ( سه جزیی متممی )
********
بر اساس جانشین سازی وافزودن وکاستن متمم ، هر یک از جمله های زیر را تغییر دهید ووضعیت متمم وحرف اضافه را بررسی کنید :
- مریم از خداوند راضی است ( نیارمند ، شادمان ، رقیق،امیدوار ، بلند قد ...)
- نمونه ------ مریم به محبت نیازمند است .( نظر ، اندیشه ، توجه، رفاقت ....)
- اکرم با دوستش مصاحبه کرد .
- محمود به ماه نظر کرد.
---------------------------------------------------------
« حروف اضافه »
حروف اضافه کلماتی هستند که به تنهایی معنی ندارند و درجمله پیش ازاسم می آیند و آن رامتمم می سازند . ازآن جاکه حروف اضافه به کلمه ی بعد ازخود نقش متمم می دهند به آن ها نقش نمای متمم نیز می گویند .
حروف اضافه ازنظرساختمان دودسته اند :1- حروف اضافه ی ساده 2- حروف اضافه ی مرکب
حروف اضافه ی ساده عبارتند از : از ، به ، با ،بی ، در ، بر ، برای ، تا ، مگر ،جز ، الا ، الّا ، چون ، اندر ، زی و ......
واژه هایی مانند : مثلِ ، مانندِ ، غیرِ ، رویِ ، زیرِ ، پهلویِ ، بالایِ ،سوایِ ، بدونِ ، بهرِ ، .....نیز با کسره ای که درپایان آن ها می آید حروف اضافه هستند .
نکته: « تا » وقتی حرف اضافه است که نهایت و انتها را در زمان یا مکان برساند .
« چون » وقتی حرف اضافه است که به معنی مثل و مانند باشد .
« بی و با» چنان چه با کلمه ی بعد از خود صفت بسازند پیشوند به حساب می آیند و حرف اضافه نیستند . مثل کلمه ی بی دولت ،بی سواد ،بی ادب ، با فرهنگ ،با نمک و .....
حروف اضافه ی مرکب : حروف اضافه ی ساده گاه با یک اسم می آیند وحرف اضافه ی مرکب می سازند و فهرست بازی دارند .
برخی از حروف اضافه ی مرکب ساخته شده از :
به : به غیرِ ، به اضافه ی ِ، به علاوه ی ِ، به وسیله ی ِ،به استثنایِ ، به مجردِ ،به جهتِ ،به خاطرِ
از : ازنظرِ ، ازرویِ ، ازسرِ ، ازقبیلِ ، ازلحاظِ ، ازحیثِ ، ازجمله یِ
در : دربرابرِ ، درمقابلِ ، درباره یِ ، درموردِ ، درمیانِ ، درخصوصِ
بر : براثرِ ، براساسِ ، برطبقِ ، برحسبِ
با: باوجودِ
نکته :
طرز تشخیص حروف اضافه ی مرکب :حرف اضافه درصورتی مرکب است که نتوان برای جزءاسمی آن وابسته ی پیشین آورد ، یعنی آن را گسترش داد ، درغیراین صورت حرف اضافه مرکب نیست . مثلاً : کلمه ی « به عنوانِ » درجمله ی « او به عنوانِ رئیس جلسه سخنرانی کرد . » حرف اضافه ی مرکب است امّا درجمله ی : « به عنوانِ مقاله توجّه کنید . » حرف به حرف اضافه ی ساده است و واژه ی عنوان متمم زیرا برای کلمه ی عنوان می توان وابسته ی پیشین آورد وگفت : " به این عنوان مقاله توجّه کنید ."
منابع :
1- دستورزبان فارسی تألیف دکتر وحیدیان کامیار
2- دستورزبان فارسی تألیف دکتر انوری / احمدی گیوی