رویکرد تربیتی ادبیات فارسی

والا نگشت هیچ كس و عالم نادیده مر معلّم دانا را

بدیعه نگارى ( مقایسه اى ) از روش هاى الگوى پردازش اطّلاعات است و به عنوان یك روش یاد گیرى به تدریس تفكّر استعاره اى می پردازد . این الگو به وسیله ى " ویلیام گوردن " و دستیاران وى ( 1961 م) طرّاحى شده و شیوه­اى لذّت بخش براى پرورش تفكّر خلّاق است .

عنصر اصلى در این روش استفاده از قیاس هاست كه به وسیله ى آن ، موضوعى معمولى و آشنا با شیوه اى نو بررسى و بیان مى گردد . هدف از آرایه ى این روش كمك به شناخت فرایند خلاّقیّت با به كارگیرى استعاره (غا لباً مكنیه ) ، تشبیه ( قیاس­هاى جدید ) و تضاد ، به منظور شكستن قالب هاى معمولى و ابداع جایگزین هاى جدید است .

این روش معمولاً بر پنج مرحله بنا نهاده مى شود و در طىّ این مراحل فراگیران مى توانند یك موضوع یا معانى معمولى را به شیوه­اى بد یع ، بیان نمایند . كتاب هاى كنونى فارسى راهنمایى از هشت فصل بنیان یافته است كه فراگیران معمولاً با مطالعه­ى هر فصل باید بتوانند در باره ى آن انشایى خلق كنند . ما در این طرح درس فصل " زیبایى آفرینش " را در نظر گرفته ایم و از فراگیران خواسته ایم كه یكى از زیبایى هاى آفرینش پروردگار را توصیف نمایند . از میان انبوه آفریدگان بدیع ، فراگیران كلاس ما ، " دریا " را انتخاب كردند و آن را توصیف نمودند كه شرح آن از نظر شما خواهد گذشت :

مرحله ى اوّل – توصیف اوّلیّه : در آغاز از فراگیران مى خواهیم كه با جمله هاى زبانى  به توصیف دریا اقدام كنند و تعدادى از جمله ها را به انتخاب خود و فراگیران بر روى تخته یادداشت مى كنیم .

جمله هایى كه بر روى تخته نوشته شد ، بد ین قرار بود :

- دریا یكى از آفریده هاى خداوند بزرگ است .

- خداوند دریا را آفرید ودر آن موجودات بى شمارى قرار داد .

- دریا یكى از كوچك ترین آفریده­هاى پروردگار است .

- دریا بهترین مثال براى بیان قدرت خداست .

- و ...

مرحله ى دوم – قیاس (تشبیه ) مستقیم : در این مرحله از فراگیران پرسیده مى شود كه شما " دریا  " را به چه چیزى تشبیه مى كنید و یا شبیه چه مى دانید ؟ " در این زمان فراگیران تلاش مى كنند تا دریا را در خیال خود به پدیده هاى گوناگونى تشبیه كنند . بهترین تشبیهات را با انتخاب خود و فراگیران ، بر روى تخته ى كلاس مى نویسیم . تشبیهاتى كه انتخاب شد ، از این قرار بود :

- دریا همانند بوستان پر گلى است كه گل هاى زیبایى دارد .

- دریا مانند آسمان بى ابر است .

- دریا صداى زمین است .

- دریا مانند اتاق فكرى براى پى بردن به اسرار خداست .

– و ...

مرحله ى سوم – قیاس شخصى ( تشخیص یا انسان انگارى ) : در این مرحله از فراگیران مى پرسیم كه اگر دریا بودید چه احساسى داشتید ؟ و یا این كه یكى از مناسب ترین تشبیهاتى را كه در مرحله ى دوم مى پسندید انتخاب كنید و خود را جاى آن قرار دهید و احساس خود را بیان كنید . به فرا گیران یاد آورى مى كنیم ، جمله هایى را بیان كنند كه با جمله هاى مراحل قبل اختلاف داشته باشند و از آن ها دور باشند .

جمله هایى كه برگزیده شد ، بدین قرار بود :

- من مقیاس كوچكى براى بیان قدرت خداوندم .

- من آسمان ابرى هستم و پر سر و صدا كه با آدم ها درد دل مى كنم .

- من سرشار از گنج هاى پنهانم .

- امواج من صخره ها را نوازش مى كند .

- و...

مرحله ى چهارم – قیاس تضاد : در این مرحله از فراگیران مى خواهیم كه با مرور جمله هاى پیشین ، وا‍‍ژه هایى را كه با هم در تضاد هستند یا  « پارادوكس » دارند ، انتخاب كنند و با آن ها یك تركیب بسازند.( می توان با آرایه هاى نمونه هاى قابل فهم این مرحله را براى فراگیران ملموس كرد .

مانند : دشمن دوست نما ، فریاد بى صدا ، صخره هاى آسمان و ...) . تركیب هایى كه انتخاب شدند بر روى تخته نوشته شد .

- آفریده هاى كوچك خداوند بزرگ

- سرشار از اسرار

- نوازش قدرتمند

- صداى فكر

مرحله ی پنجم – توصیف خلّاق : در این مرحله فراگیران را به موضوع اصلی انشا كه " دریا " است بر می­گردانیم و از آن ها می خواهیم كه با استفاده از جمله هایی كه بر روی تخته نوشته شده است ، موضوع را در قالب یك متن توصیفی داستان ، خاطره و ...  بیان كنند . به آن ها یاد آوری می كنیم كه لازم نیست همه ی جمله ها یا تركیب های نوشته شده را در انشای خود به كار ببرند بلكه با انتخاب

آن­ها و جمله های خود موضوع انشا را بیان كنند . این كار می تواند گروهی یا فردی انجام گیرد .

در این جا نمونه ای از فعّالیّت دو دانش آموز ارائه می گردد :

" دریا "

ساعت حدوداً پنج صبح بود .صدای " الله اكبر " از خواب بیدار م كرد ، نمازم را خواندم . هنگام طلوع آفتاب بود كه به كنار دریا رفتم . با خود فكر كردم : این دریا چیست كه همه از آن حرف می زنند ؟ نزد پدرم برگشتم وسؤالم را پرسیدم . او در جواب گفت : دریا یكی از آفریده های كوچك خداوند بزرگ است كه در آن موجودات بی شماری زندگی می كنند . دریا بهترین مثال برای بیان قدرت خداست . دریا همانند بوستان پر گلی است كه گل های زیبایی دارد . دریا همان قلب زمین است . من اگر دریا بودم دوست داشتم كه آسمانی ابری باشم و پر سر و صدا كه با آدم ها حرف بزنم وبا آن ها درد دل كنم تا نوازش قدرتمند مرا بشنود و یا گاهی دیگر به سكوت سر شار از اسرار من گوش كنند . من رازهایی دارم كه هر كس نمی تواند آن را درك كند . من وصف كردنی نیستم :

پى نوشت ها :

* مقصود از جمله های زبانی ، كار بست واژه ها و جمله ها در معنی اصلی و حقیقی خود می باشد .

**در این مرحله سعی بر آن است كه از انواع تشبیهاتی استفاده گردد كه فراگیر بتواند آن را در خیال خود بپروراند ؛ مانند : تشبیه مفصل ، تشبیه مرسل و ...

***فرنگی ها نوعی تضاد دارند كه به آن "OXYMORON " می گویند و آن وقتی است كه دو واژه متضاد كنار هم قرار می گیرند و یكی صفت و دیگری اسم باشد یا یكی قید ودیگرى فعل باشد : وحشتناك زیباست ! قصیده­ى استادانه­ى مزخرفی است ! خلوت نشین پرهیاهو . "PARADOX " وقتی است كه واژه های متضاد ، جمله ای به ظاهر بی معنی به وجود آورند امّا پس از تأمّل معلوم شود كه جمله معنی دارد : كودك ، پدر آدمی است :

پس ز من زادست در معنی پدر                     پس ز معنی زاد در معنی شجر

منابع :

1- كتاب معلّم ( راهنمای تدریس ) ، شركت چاپ ونشر كتاب های درسی ایران ، 1388

2- الگوی تدریس بدیعه پردازی ، مجموعه كتاب های آموزش فعّال علوم ، زهرا حریر فروش – مهر ناز صادقی ، چاپ اوّل ، 1385

3- نگاهی تازه به بدیع ، دكتر سیروس شمیسا ، انتشارات فردوس ، تهران ، 1373

4- انشا و نویسندگی ، فصل نامه ى آموزشی ، پژوهشی ، سال اوّل ، 1388