رویکرد تربیتی ادبیات فارسی

درباره ی دستور تعاریف و تعابیر مختلفی به کار می برند امّا به طور کلّی برای دستور ، این تعریف مناسب به نظر می رسد : « بررسی ساختمان و نحوه ی کاربرد یک زبان و دستور خود متشکل از دو بخش مجزا یعنی « صرف » و « نحو » است . » (باقری ، 1374 ، ص 235)

موضوعات مربوط به تکواژها و راه های ترکیب آن ها و هم چنین واژه ها و انواع آن در بخش « صرف » مطرح می شود و موضوعات مرتبط با گروه و جمله و اجزا و انواع آن در بخش « نحو » مطالعه می شود.

وضعیّت دستور در کتاب های جدید التألیف :

در کتاب های حاضر ، بخش مجزایی به نام دستور وجود ندارد ، بلکه نکات دستوری در بخشی به نام « نکته های زبانی و ادبی » گنجانده شده است ، بنابر این همه ی کتاب باید به وسیله یک دبیر تدریس شود تا پیوستگی مطالب دچار اختلال نگردد .

لازم به ذکر است که علاوه بر وجود نظم و سیر خاصّی در بیان مطالب دستوری مثال های نکات مورد نظر معمولاً از بطن همان درس که حاوی نکته های زبانی و ادبی است  ، استخراج شده و براساس آن ها و از طریق استقرا ، دانش آموزان را متوجّه ساخت زبانی مورد نظر خواهد نمود و تلاش برای این است که در این روند آموزشی ، دانش آموزان از طریق ارائه مثال ها ، مصداق ها و شواهد به کشف قاعده نایل آیند . هم چنین در همان قسمت های « نکته های زبانی و ادبی » و نیز تمرین های خواندن و نوشتن از دانش آموزان خواسته می شود با توجّه به قاعده ی کشف شده ، به تولید مصادیق و شواهد و مثال های جدید بپردازند .

در این مجموعه از کتاب ها یک دوره دستور در حدّ دانش آموزان دوره ی متوسطه یک تدریس می شود و سعی بر آن است که آمادگی لازم در آن ها ، جهت ارتباط با کتاب های ادبیّات و زبان فارسی مقطع بالاتر به وجود آید .

توضیح این نکته ضروری است که اساس کار بر این است که در هر سال جهت تکمیل مباحث سال های پیشین ، مطالبی افزوده گردد . بنابراین ذکر مباحث دستوری دارای سلسله مراتبی خاص است و نکات موجود ، مکمل همدیگرند . هم چنین موارد ناگفته فراوان است . این روش آگاهانه است و در این خط سیر ، توانایی دانش آموز مدّ نظر قرار گرفته شده است . بنابراین از همکاران محترم تقاضا می شود از تدریس مطالب خارج از کتاب ـ هر چند سودمند ـ خودداری کنند . کوشش شده است که قواعد دستوری ساده و صریح نوشته شود و از طریق مثال ها و جداول ، مفاهیم مورد نظر نهادینه گردد .

هم چنین نگارش مطالب از ساده به پیشرفته صورت گرفته و غالب بخش ها به منزله ی پیش نیازی برای بخش های پسین است ، بنابراین اگر در یادگیری بخش های نخست کتاب توجّه کافی مبذول گردد ، نتیجه در پایان کار مطلوب خواهد بود .

موضوعی که باید بدان توجّه داشت ، این است که در این دستور ، بیش تر جنبه های نظریه دستور وابستگی مدّ نظر قرار گرفته است امّا چون کتاب جنبه ی آموزشی دارد ، گاهی برای تدریس بهتر ، می توان از دیگر نظریه های زبان شناختی نیز استفاده کرد.

در این کتاب سعی بر این بوده است که اشتباهات دستور سنّتی هم چون تجویزی بودن ، انعطاف ناپذیری، ابدیت دستور، تحمیل تحولات خارجی به زبان و ... تکرار نشود . علاوه بر آن تلاش بر این بوده است که دستوری تدوین گردد که مورد توافق دستور نویسان و زبان شناسان از هر نحله و مکتبی باشد و از موارد اختلاف برانگیز در مباحث دستوری و زبان شناختی پرهیز شده است . تکرار این نکته اجتناب ناپذیر است و آن تدریس تمامی موارد موجود در کتاب از جمله دستور به وسیله یک دبیر است. از برنامه ریزان آموزشی ، درخواست می شود ، ساعت های تدریس دبیران محترم را طوری تنظیم کنند که تمامی ساعت های مربوط به درس زبان و ادبیّات فارسی ، تنها به یک دبیر اختصاص یابد . موارد و مباحث زبانی موجود در کتاب فارسی اوّل بدین قرار است :

نکته های زبانی

1-      معرفی جمله

2-     انواع جمله

3-   فعل

4-   نهاد

5-   مفعول

6-    متمم

7-   فعل اسنادی

8-   مسند

9-    زمان فعل

10-  شخص و شمار

11-   ضمیر

12-  بن مضارع

13-بن ماضی

14-آینده

15- واژه های ساده و غیرساده

همان طور که ملاحظه می شود ، حدود 15 بخش از ظرفیّت  30 گانه بخش « نکته های زبانی و ادبی » به مباحث دستوری (نحوی و صرفی) پرداخته است .

همکاران محترم می توانند در بخش نکته های « زبانی و ادبی » درس های چهاردهم و پانزدهم (درس های آزاد) نیز به مباحث دستوری بپردازند . انشاء الله در پایه های دوم و سوم مباحث دستوری کامل تر و عمیق تر و وسیع تر طرح خواهد شد .

مباحث دیگر موجود در نکته های زبانی و ادبی مربوط به مسائل ادبی است .

این نکات عبارتند از :

نکته ادبی

1-      شخصیّت بخشی

2-     تشبیه

3-   معرفی ادبیّات

4-   مراعات نظیر ، شبکه ی معنایی

5-   تکرار

6-    جابه جایی در شعر و نثر

7-   تخیّل

8-   نامه نویسی

9-    قطعه

10-  خاطره نویسی

11-   هم خانواده

12-  توصیف

13-نثر ساده و ادبی

14-داستان های رمزی و نمادین

15- ترجمه

در صورت نیاز به طرح نکته ای زبانی ، ادبی ، نگارشی و ... می توان آن را در قسمت دانش های زبانی و ادبی درس های آزاد ذکر کرد.

----------------------------------------------------------------------------------------

دانش های زبانی و ادبی ، مجال و فرصتی برای طرح مباحث دستوری ، نگارشی ، ادبی و زبانی و گسترش و ژرفابخشی به دانش هایی هستند که دانش آموزان در کتاب های «بخوانیم» و «بنویسیم» ابتدایی کسب کرده اند.

در طرح این نکته ها ، تلاش بر آن است تا دانش آموز علاوه بر تلاش برای رشد و تقویت مهارت های زبانی ، نقش فرازبانی زبان را دریابد ، واژه ها را درست تعبیر و تفسیر کند ، به تشریح و تبیین عناصر زبانی بپردازد، سازمان درونی کلمه ها و جمله ها را بشناسد و بتواند جمله های صحیح دستوری را در گفته ها و نوشته های خود به کار گیرد.

شناخت ساختمان نحوی زبان فارسی ، روابط هم نشینی واژه ها در زبان فارسی معیار از دیگر اهداف دانش های زبانی است.

در بخش دانش های ادبی ، آشنایی با مسائل شعر و نثر ، قالب های شعری ، زیبایی های ادبی و آموزه های نگارشی برای نوشتن خلّاق و آمادگی برای نویسندگی و مهارت های آفرینش متن زیبا صورت می گیرد.

یکی از نکات بدیع و تازه ای که در این کتاب مطرح شده و در  آینده استمرار می یابد ، طرح مباحث مربوط به «مطالعه» است. دانش آموزان باید با مطالعه ، روش های درست مطالعه و حرکت از مطالعه به سمت پژوهش و تحقیق آشنا شوند.

توصیه های مهم

1-   این بخش ها باید با درنگ ، دقّت، طرح مثال هایی بیش تر و با بهره گیری از همیاری و مشارکت دانش آموزان تدریس شود.

2-   دبیران گرامی باید با پیش زمینه ها و پیش خوانده های دانش آموزان در سال های گذشته آشنا باشند.

3-   تدریس باید زنده ، شاداب ، لذّت بخش و به اندازه باشد . منظور از به اندازه ، پرهیز از دادن اطّلاعات اضافی و انباشتن ذهن و خسته کردن دانش آموز است.

4-   تدریس این بخش باید با کتاب نوشتن هماهنگ و همراه باشد . آن چه را دانش آموز در این بخش به صورت شفاهی می آموزد. در بخش «نوشتن» به صورت کتبی و نوشتاری تمرین خواهد کرد.